विरोध मात्रै गर्ने होइन, त्यसको उचित विकल्प सुझाउनु पर्छ । यसो गर्दा यो क्षेत्र नयाँ विकल्पसहित गतिवान हुनेछ र बलपूर्वक खुम्च्याइएको वैदिक सनातन संस्कृति विकल्पयुक्त उदार हुनेछ । जनताले रोजीरोजी संस्कार विधि र पद्धति अपनाउने छन र यसले धेरैलाई समेट्न सक्ने देखिन्छ । त्यसैले नयाँ संस्कार विधि निषेधको निषेध नियमअनुसार परानै रुप कायम राखी सारमा निहित सामन्तवादी चरम रुढीवादी र अन्धविश्वासी कुराहरुलाई कालात्मक हस्तक्षेपका साथ निषेध गर्नुपर्छ । नेता प्रदीप ज्ञवालीले एक विद्वानको भनाइ अघि सारेर भनेझैँ संस्कृतिको क्षेत्रमा बन्चरो चलाउनु हुँदैन, सियो प्रयोग गर्नु पर्छ । कलात्मक हस्तक्षेप भनेको त्यही कुरा हो । यत्ति सामान्य कुरा पनि नजान्ने, नबुझ्ने नेता के नेता ? के कम्युनिस्ट ?

प्रा.डा.बद्रीविशाल पोखरेल

कार्लमाक्र्स नबुझ्ने र माक्र्सको गम्भीर दार्शनिक गहन सिर्जनात्मक चिन्तन नबुझेकाहरु कम्युनिस्ट भएका छन । नेपालमा यस्तो विसंगति चरम अवस्थामा रहेको देखिन्छ । त्यसमा एमालेलगायत सबै कम्युनिष्ट उपल्ला तहका नेताहरुमा पाइन्छ । संस्कृति र साँस्कृतिक रुपान्तरणसम्बन्धी अतिसामान्य ज्ञान पनि कम्युनिष्टहरुमा पाइन्न । त्यसैले शीर्षकमा नै तिनमा शून्य चेत छ भनिएको हो । अझ द्वन्द्व र द्वन्द्ववादको बहुआयामिक सूक्ष्म अर्थ, आसय र सन्दर्भ पटक्क नबुझी घाँटी नै रेटन, बल र शस्त्र प्रयोग गर्न हौसिने कठमुल्लावादी जडसूत्रवादी कमरेडको त कुरै फरक भयो तर एमाले जस्तो पार्टीका ९८ प्रतिशत नेताहरु धर्म र संस्कृति तथा साँस्कृतिक रुपान्तरण सम्बन्धी सुझबुझका दृष्टिले अत्यन्त दयनीय अवस्थाका देखिन्छन । जबज अनुसार संस्कृतिका बारेमा अध्ययन मनन गर्ने कुरा त तिनका बसको बात नै होइन जस्तो छ ।

कार्लमाक्र्सले नै अधिभौतिकवादी वा अध्यात्मवादी फायरबाखको भौतिकवाद र हेगेलको द्वन्द्ववाद, जो टाउकाले टेकेको थियो, त्यसलाई आफूले खुट्टाले टेकाएको बताएका थिए । यति कुरा पनि कमरेडहरु बुझ्दैनन जस्तो लाग्छ । जसरी माक्र्सले आध्यात्मिक सोच, समझ र मान्यतामा आधारित भौतिकवाद र द्वन्द्ववादलाई वैज्ञानिक व्याख्या र विश्लेषण गरे । त्यस्तै धर्म, संस्कृति र सांस्कृतिक रुपान्तरण जस्ता विषयमा रहेको रुढीवादी सारतत्वलाई हटाएर सही, सार्थक र जीवनोपयोगी धर्म र साँस्कृतिक सारको सुरक्षा र सम्बर्धन गर्न सकिने सोच अधिकांश कम्युनिष्टमा पाइन्न । कम्युनिस्ट पार्टीका नाममा अधिकांश नेता बिरालो बाँध्ने संस्कारबाट बाँधिएका छन । त्यसैगरी कतिपय नेताहरु दशैँ, तिहारलगायत चाडपर्वका सही सत्यतथ्य थाहा नपाएर अतिवाद र अन्धवादको सिकार भएको देखिन्छ । कोही बहिष्कार र कोहीचाहिँ रुढीग्रस्त परम्पराहरु हुबहु स्वीकार र समर्थन गरेको देख्नुपर्छ । आफू नजान्ने भनेका नमान्ने सामन्तवादी अहंवादी संस्कार ग्रस्त नेताहरु जबजलाई चुनावदेखि चुनावसम्म मात्र सीमित पार्न उद्यत देखिन्छन । अध्यक्ष केपी ओलीलाई नै पनि यस लेखकले यस्तै नेतृत्वको भर पर्ने हो भने एमालेले समाजको गुणात्मक रुपान्तरण कदापि गर्न सक्तैन भनेको छ । साँस्कृतिक रुपान्तरण जस्तो अत्यन्त संवेदनशील विषय नेतृत्वबाट नै ओझेल पारिएकामा नेता मणि थापा र खगेन्द्र राईले एक कार्यक्रममा उल्लेख गरेका थिए ।

प्रकृतिसित संघर्ष गर्दा वा श्रम कर्ममा माटो भएर लाग्दा आदि मानवले शारीरिक र मानसिक पुनर्ताजगी प्राप्त गर्ने सोच बनायो । जुन सोच प्रकृति संगत पनि रहेको छ । प्रकृतिले नै दिन र रातको सिर्जना गर्नुको मतलब श्रममय दिन र आराममय रातको अवस्थाका लागि हो । आदि मानवले यसका लागि मिठो, मसिनो र तागतिलो खाने कुरा खाएर शारीरिक पुनर्ताजगी प्राप्त गर्ने र नाचगान आदि रामरमितो गरेर मानसिक पुनर्ताजगी प्राप्त गर्ने क्रमसितै दशैँ, छट, तिहार आदि चाडपर्वहरु सुरु र विकसित भएका हुन । हुन पनि शारीरिक श्रम शक्ति नै भौतिक (कृषि र उद्योजजन्य उत्पादन) तथा बौद्धिक (दर्शन, कला, साहित्य, संगीत र ज्ञानका सबै विधा र संस्कृति) उत्थान र विकासको मूल आधार हो ।
दशैँ आदि चाडपर्व कृषिलगायत श्रम कर्मका कारण गलेर माटो भएको मानव समूहले शारीरिक र मानसिक पुनर्ताजगी प्राप्त गर्न सुरु गरेका पर्वहरु हुन । मार्कण्डेय पुराणअनुसार देवदल र दानव दल अर्थात देवराजा इन्द्र र दानव दल महिषासुर नेतृत्वका बीच संघर्ष भयो । देवदलले आफूहरु हार्ने देखेर दुर्गादेवीको नेतृत्वमा मातृ शक्तिलाई दानवविरुद्ध अघि सारेर छलकपट गरी महिषासुर बध गरेको वा विजय प्राप्त गरेको प्रसंग दशैँमा जाडियो । अनि रामले दस दिन भगवतीहरुको पूजाआजा गरी सश्त्र पूजासमेत गरेर उच्च मनोबल प्राप्त गरी रावण वधको तयारी गरेर विजय हासिल गरेको प्रसंगसित दशैँ जोडियो ।

हुँदाहुँदा वैदिक सनातन वा हिन्दू धर्म र संस्कृति र चाडपर्वहरुमा सामन्तवादी अपसंस्कृति सुविचारित रुपमा घुसाइयो । यी पर्वहरुमा प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा सामन्तवाद वा यसका नायक राजाको प्रशस्ति घुाइयो र चाडपर्वको सर्व प्राचीन मौलिकता समाप्त पारियो र तिनलाई एक जाति, एक धर्म, एक नश्ल तथा एक समुदायको संस्कतिकरण गरियो । अनि तिनमा ज्ञान, गुण र विशेषता एकरत्ति नभएको राजा महाराजालाई देवत्वकरण गरियो । अझ नेपाली चाड तिहार हो, दीपावली होइन । यो तिहार युगान्तर पर्व हो । एउटै आमाका सन्तानका बीच विवाह हुने परिपाटी परित्याग गरी दिदी भाइ वा चेली माइती सम्बन्ध सुरुवात गर्ने चाड हो । ऋगदेवमा यम र यमी नामका दाजु वहिनीका बीचको संवादले यसलाई पुष्टि गर्छ । राखी, जितिया र सामानखेवा जस्ता अनेक पर्वहरु चेली माइती सम्बन्ध कायम तथा सुदृढ गर्ने पर्व हुन । कतिपय संस्कृतिविद् नामका पण्डितहरु जेजे वराजु सोही सोही नाति भनिरहको देख्दा टिठ लाग्छ । संस्कृति सम्बन्धी लेखमा गणेशको सुँडको मात्र बखानको कुनै अर्थ छैन । गर्ने यति सामान्य कुरा पनि नबुझेर चाडपर्वप्रति समयानुकूल परिमार्जन गर्न पटक्कै ध्यान नदिनेलाई के नेता भन्ने ? ती त कथित कम्युनिस्ट मात्र हुन ।

आवश्यकता नै आविष्कारको जननी हो भनेझैँ आदि मानवले संस्कार र संस्कृतिको आरम्भ गरेको देखिन्छ । तिनै मानवले दैनिक जीवनमा आइपर्ने बस्तुहरु ढिकी, जाँतो, नाङ्लो, चाल्नु, पानीघट्ट, नाउ, हलो, कुटो र कोदालो आदिको परिकल्पना, प्रयोग र परीक्षण गर्यो र त्यसलाई अन्तिम स्वरुप दिएर श्रम कर्ममा तिनलाई उपयोग गरे । तिनै प्राचीन भाँडावर्तन, औजार र प्रविधि अहिले परिवर्तित अनेक आधुनिक वा अत्याधुनिक औजार र प्रविधिका रुपमा देखापरेका हुन । यसरी नै कृषिलगायत श्रमकर्मकै सिलसिलामा वा गोठाला, खेताला, जाँदा मानव जातिले प्राप्त गरेका अनेक अनुभूति, भावना र भाव तरङ्गलाई गीत, कविता आदिका रुपमा स्वतःस्फूर्त मौखिक अभिव्यक्ति आदि मानवले गर्यो । यसरी सिर्जना गरेका रचनालाई लोक वा अलिखित साहित्य भनियो । पछि यिनलाई लिपि, अक्षरमा अनुवाद गरेपछि लिखित साहित्यको सिर्जना हुनथाल्यो ।

श्रुति परम्परामा जीवित रहेको तत्कालीन मन्त्र, श्लोकको सँगालोलाई वेद भनियो । वेदका श्लोकहरुलाई उतिबेला ऋचा भनिन्थ्यो । ती ऋचाहरुलाई ऋषि तथा तपस्विनीहरुले सङ्ंकलन गरेको भनिन्छ । यसरी नै नेपालका सबै जातिसमुदायका ऐतिहासिक, धार्मिक र पौराणिक ग्रन्थहरुको रचना भएको देखिन्छ । माक्र्सवादले यही तत्थ्य र सत्यलाई आधार मानेर संस्कृति र संस्कृति अन्तर्गतका सबै विषयमा तथ्यपरक अध्ययन र विश्लेषणमा जोड दिन्छ । दशैँ आदि चाडपर्वलाई सत्य तथ्यका आधारमा ऐतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोणले हेर्छ, पर्गेल्छ र माक्र्सवादले दशैँ जस्ता पर्वहरुमा अन्तर्निहित जनविरोधी सारलाई कलात्मक हस्तक्षेप गर्दै रुपान्तरित गर्ने दृष्टि र दिशा प्रदान गर्छ ।

धर्मको वास्तविक अर्थ र आसय धारणा, गुण, विशेषता र दायित्वबोध हो । अर्को शब्दमा धर्मको अर्थ सेवा, सहयोग, उपकार र उद्धार हो । धर्म शब्दले उपर्युक्त धारणा वा मान्यतालाई सर्वोपरि स्थान र मान दिएको देखिन्छ । आदि मानवले प्रकृतिको सेवा, सहयोग, उपकार केन्द्रित धर्म, गुण र विशेषताबाट ज्ञान आर्जन गर्यो । प्रकृतिको त्यो सार्वजनिक, सार्वकालीन तथा शाश्वत धर्मलाई मानवले जीवनमा उपयोग गर्न थालेपछि समाजमा धर्मको औपचारिक प्रवेश भएको स्पष्ट अनुमान हुन्छ । फलफूल, अन्नजल वा यस्तै तमाम प्रकृति मानव सेवाका लागि समर्पित भएको देखिन्छ । कलकलाउँदो निर्मल पानी बग्ने खोला र नदीहरू, लटरम्म, रसिला र मीठा फलफूल फुलाउने र फलाउने वनस्पति तथा वृक्षहरू, आफू खाँदैनन, तर मानव सेवामा हर्दम सरिक हुन्छन । तिनीहरू प्राकृतिक तथा दैवी सकसपूर्ण अनेक कष्ट र कहर खेपेर मानवकै सेवा, सुख र समृद्धिका लागि तैनाथ हुन्छन ।

यही कुरालाई गम्भीर रूपमा मनन गरेर महाकवि देवकोटाले फुल्दो गुलावबीच अनेक ज्ञान खुल्छन उद्यानमा बस गई सब तŒव खुल्छन भन्नुभएको हो । प्रकृतिका उपर्युक्त उच्च उदात्त गुण र विशेषता नै धर्मको प्राकृतिक नैसर्गिक पक्ष हो र यसलाई मानव समाजले धर्मका रूपमा प्रारम्भ गरेको हो । उपर्युक्त उदात्त सेवाभाव केन्द्रित चिन्तन र चरित्रलाई मानव पुर्खाले मानव सभ्यताको समुन्नति र समृद्धिका खातिर उपयोग गरेको देखिन्छ । व्यासले अठार पुराणको सारलाई परोपकार, सेवा सहयोगलाई पुण्य वा धर्म हो भन्दै परपीडन, अरूको कुभलो र अहित गर्नु नै पाप वा अधर्म हो भनेका छन । पानीको धर्म भिजाउनु, तिर्खा मेटनु, सिंचाइ गर्नु र आगोको धर्म डढाउनु र पोल्नु हो । त्यसैले मानवजस्तो बुद्धि, विवेक र उच्च चेतना भएको जीवले सामान्य प्रकृति पदार्थभन्दा पनि उच्चस्तरको सेवा र सहयोग गर्ने हैसियत राख्नुपर्छ । यही भावनाका कारण मानिसले धर्म सम्बन्धी धारणालाई विस्तारित गरेको हो ।

धार्मिक पौराणिक ग्रन्थहरूमा धर्मका धेरै लक्षणहरू बताइएको पनि छ । धर्म भनेको केवल रुढीग्रस्त, अन्धविश्वास र ढोँग मात्र होइन । ऋग्वेदमा धर्म बोध गराउने ऋत शब्द ६३ ठाउँमा प्रयोग गरिएको प्रा.डा. विद्यानाथ कोइरालाले बताएका छन । उनले लेखेको धर्म, धम्म र धर्म निरपेक्ष (अन्नपूर्ण दैनिक पत्रिका ०७८ भाद्र २९) शीर्षकको एक लेखका अनुसार ऋतको अर्थ सत्य, नियमबद्धता, स्वाभाविक गुण हो, धर्मको उपनिषदीय अर्थ मेलमिलाप हो । पाली भाषामा प्रकृतिको नियम, दिमागको शुद्धता र आफूले आफैँलाई पढ्न सक्नु धम्म भनिएको छ । डा. कोइरालाका अनुसार विद्या आध्यात्मिक ज्ञान हो । योग र ध्यानबाट हुने ज्ञान नै धम्म हो । आफैँ बुद्ध बन्न सकिन्छ भन्ने ज्ञान पनि धम्म हो । धर्म सम्बन्धी सूक्ष्म अध्ययनका आधारमा कोइरालाले ब्रम्हाण्डको नियम बुझ्ने अर्थमा वैदिक चिन्तकहरूले धर्मको उपयोग गरेको बताएका छन । मनुस्मृति लगायत ग्रन्थहरुमा धर्मका अनेकन उपयोगी सान्दर्भिक अर्थ दिइएको छ ।

जबजले सूक्ष्म रूपमा सांस्कृतिक क्षेत्रमा गर्ने भनिएको सुधार अभियान र आन्दोलन गर्ने दुरदृष्टि निर्देश गरेको छ । यसमा पहिले वैचारिक अध्ययन चिन्तन गर्ने र त्यसका आधारमा बौद्धिक बहस र छलफल गर्नुपर्छ । यसलाई समाजमा प्रवाह गर्नुपर्छ । परम्परागत धर्म र संस्कृतिलाई समग्रमा अध्ययन विश्लेषण गरी तिनमा अन्तर्निहित सत्य तथ्य समाजका अगाडि उजागर गरिदिनु पर्छ । यसबाट आफ्नू संस्कृति र संस्कारको विकास क्रम र महत्त्वका विषयमा समाज जानकार हुन्छ र यसको महत्त्वको पनि बोध हुन्छ । परम्परागत धर्म र संस्कृतिको इतिहासमा भएका समय सापेक्ष परिवर्तनलाई पनि बुझ्न मद्दत पुग्छ । यसले गर्दा समाजले संस्कारका क्षेत्रमा समयानुकूल परिवर्तनलाई औचित्ययुक्त ठहर गर्नेछ र रूपान्तरण गर्न सहज हुने देखिन्छ । कुनै पनि विषय र क्षेत्रका बारेमा जनतालाई राम्ररी सम्झाएर र बुझाएर जनताकै साथ, सहयोग दृढ समर्थन तथा अगुवाइमा रूपान्तरण गर्ने प्रक्रिया सहज बनाउनु नै कलात्मक हस्तक्षेप हो । वैदिक सनातन धर्म ससाना मुलुकमा उपनिवेश कायम गर्ने, साम्राज्य विस्तार गर्ने र चरम शोषण दोहन गर्ने नियतबाट सञ्चालित होइन र छैन पनि । बहुजन हिताय, सुखाय, परोपकार र सेवा नै धर्म वा पुण्य कार्य हो ।

आकास, पृथ्वी, जल वा समग्र जीवन जगतको शान्तिको कामना, अतिथि देवोभव, मातृ देवोभव, पितृ देवोभव अर्थात आमा र बुबालाई देवता सरह सम्मान र आदरखातिर गर भन्ने अनेकौँ जीवनोपयोगी पक्षहरू यसमा पाइन्छन । यसैगरी बौद्ध, जैन, सिख, बोन, मुस्लिम आदि धर्म र संस्कृतिमा भएका सकारात्मक पक्षहरूको जगेर्ना गर्नुपर्छ । जीवनोपयोगी सकारात्मक पक्षहरूको जगेर्ना गर्नाले नै संस्कृति समृद्ध हुन्छ । त्यसैले यस क्षेत्रमा सुधार, परिष्कार र परिमार्जन गर्ने कुरामा सचेतन प्रयत्न जरुरी देखिएको हो । तर यसका लागि कुनै पनि संस्कारको सही विकल्प पनि दिनुपर्छ । विरोध मात्रै गर्ने होइन, त्यसको उचित विकल्प सुझाउनु पर्छ । यसो गर्दा यो क्षेत्र नयाँ विकल्पसहित गतिवान हुनेछ र बलपूर्वक खुम्च्याइएको वैदिक सनातन संस्कृति विकल्पयुक्त उदार हुनेछ । जनताले रोजीरोजी संस्कार विधि र पद्धति अपनाउने छन र यसले धेरैलाई समेट्न सक्ने देखिन्छ । त्यसैले नयाँ संस्कार विधि निषेधको निषेध नियमअनुसार परानै रुप कायम राखी सारमा निहित सामन्तवादी चरम रुढीवादी र अन्धविश्वासी कुराहरुलाई कालात्मक हस्तक्षेपका साथ निषेध गर्नुपर्छ । नेता प्रदीप ज्ञवालीले एक विद्वानको भनाइ अघि सारेर भनेझैँ संस्कृतिको क्षेत्रमा बन्चरो चलाउनु हुँदैन, सियो प्रयोग गर्नु पर्छ । कलात्मक हस्तक्षेप भनेको त्यही कुरा हो । यत्ति सामान्य कुरा पनि नजान्ने, नबुझ्ने नेता के नेता ? के कम्युनिस्ट ?